Winkler: Dialecticon

Leiden

De tongval van de stad Leiden is zonder twijfel verre weg de leelijkste, de onaangenaamst, platst klinkende tongval van geheel /bl. II:110/ Holland. Natuurlijk spreken de aanzienlijken, de beschaafde burgers van Leiden niet anders of slechter dan elders in de hollandsche steden geschiedt; het moderne hollandsch is ook te Leiden niet minder in gebruik dan elders en bijna alle Leidenaren uit den aanzienlijken burgerstand zijn in hun modern hollandsch vrij van het echte leidsche dialect. Maar de arbeidersstand telt te Leiden zeer veel leden en de prolotariers, (het zoogenoemde Jan-hagel), zijn te Leiden talrijk. En juist dezen spreken het leidsch, het afschuwelijkste hollandsch, dat door talrijke tusschenvormen, die in den geringen burgerstand gesproken worden, in het moderne hollandsch der aanzienlijken overgaat. Dit echte leidsch, zoo als 't te Leiden door den minderen man wordt gesproken, wil ik hier nader beschrijven en er een proeve van mede deelen.

Eigenlijk worden er te Leiden twee verschillende dialecten gesproken die vroeger elk meer op zich zelven stonden, maar tegenwoordig hoe langer hoe meer in elkander vloeien. Ze werden vroeger ongetwijfeld in verschillende gedeelten der eertijds veel grootere stad gesproken, zooals ik op bl. 86 II en vervolgens, een gelijk verschijnsel in de amsterdamsche volksspraak meedeelde.

Er zijn onder de geringe volksklasse te Leiden veel wevers of fabriekarbeiders. De eene van dezen zal zeggen: ik bin 'n laisse waiver en de andere: ik bin 'n lèèsse wever; de l wordt door deze laatste dan nog als een zoogenoemde haarlemsche l (zie bl. 78 II.) uitgesproken. Het zoontje van den laissen waiver zeit: ik heb p_aain in m_aain bouik en dat van den lèèssen wever daarentegen ongeveer: ik heb pin in m'n buk, als 't knaapje met buikpijn wordt geplaagd. De eerste spreekt ook krachtiger en bijt zijn woorden korter af dan de laatste, die zachter en onbeschrijfelijk lijmerig en lamlendig spreekt en zijn woorden zoo lang mogelijk uitrekt.

De tongval van den laissen waiver is te Leiden veel meer in gebruik en veel meer verspreid dan die van den lèèssen wever; de laatstgenoemde wordt al meer en meer door den eerstgenoemden verdrongen, terwijl beiden hoe langer hoe meer voor het moderne hollandsch moeten wijken.

Ik ben van meening dat het dialect van den laissen waiver het echte oorspronkelijke leidsch is, namelijk de tongval van de oude, oorspronkelijke burgerij van Leiden. Maar in de zestiende eeuw hebben zich zeer vele vreemdelingen, hoofdzakelijk Vlamingen en Zuid-Brabanders te Leiden gevestigd. En omdat nu het dialect van den lèèssen wever in sommige opzichten overeenkomst heeft met den vlaamschen tongval en nu nog duidelijk sommige zuidnederlandsche /bl. II:111/ eigenaardigheden vertoont, komt het mij hoogst waarschijnlijk, bijna zeker voor dat dit leidsch afstamt van den tongval der vlaamsche vreemdelingen, die zich in der tijd in zoo grooten getale te Leiden vestig-den. Men vergelijke het medegedeelde over den tongval van Gent (Nieuwe-Brug). In den meest verspreiden leidschen tongval, waarvan onderstaande vertaling een proeve is, spreekt men de ei en ij als aai en ai uit, de ui als oui, de volkomene e als ei, enz. Deze uitspraak is het die den leidschen tongval het meeste kenmerkt. Toch zijn er in de verschillende klanken van het leidsch veel fijne nuancen die men onmogelijk met letters kan afbeelden.

120.
DE GELIJKENIS VAN DEN VERLORENEN ZOON IN DEN TONGVAL VAN DE STAD LEIDEN.

Medegedeeld door den heer J. A. VAN DIJK, hoofdonderwijzer te Leiden.
April 1871
(In nederlandsche spelling.)

11. D'r was eris 'n man die twei zeune had.
12. De jongste d'r van zai teige z'n vader: vader! geif main me erfporsi, dat ik van de boel mot ebbe. En toe deilde de vader z'n goed mit 'rloui.
13. En na 'n paar dage, toe de jongste zeun alles bai mekaar gepakt ad, toe is-t-i op reis gegaan na 'n heil ver land en der leifden i zoo jeraal dat i d'r de heile boel, al z'n goeie geld opgemaakt, verteird en d'r deur gelapt hait.
14. En toe alles op was, toe kwam d'r 'n groo_ute hongersnoo_ud in dat aigeste land en toe begos i honger en gebrek te laie dat i zwart wier.
15. En toe gong-d-i hein na ein van de heire van dat aigeste land en die stuurden 'm op z'n land om op de varrekes te passe.
16. En hai wou wel graag as dat i zain bouik vol kos eite mit /bl. II:112/ 't touig datte ze an do varrekes gavve; maar dat woue ze-n- 'm gein eins geive.
17. En toe-d-i tot z'n aige zich zellevers kwam toe zaid i: hoeveul knechs van me vader ebbe zoo veul eiten asterantoe; ze kraige net zoo veul as ze maar luste en ik krimpeir ier van den onger.
18. Weit je wat, zaid i toe, ik zel me beine opneime en na me vader toegaan en dan zel ik teigen 'm zegge: vader! ik eb zonde gedaan teigen onze lieven Heirtje en teige jou.
19. Nou bin ik nie meir waard as dat je zeun teige me zait; maar laan ik dan maar knecht bai je weze.
20. En dat deid i oo_uk. Hai nam z'n beinen op en hai gong na z'n vader toe. En toe-d-i nog heil in de verte was, toe zag z'n vader 'm al ankomme en die kreig toch zoo 'n errege meielaie mit 'm, dat i na 'm toe gong, mit baide arreme 'm omhelsde en 'm zoende.
21. Toe zai de zeun teige z'n vader: vader! ik eb zonde gedaan teige d'n heimel en teige jou, en nou bin ik nie mair waard as dat je zeun teige me zait.
22. Maar z'n vader zai teige z'n knechs: allo! haal eris gau 't sundasse pak en trek 't 'm an en steik 'n goue ririg au z'n vinger en trek 'm schoene an z'n voete.
23. En dan mot juili 't gemeste kallef kraige en dan mot je-n- 't slachte en dan zelle me eite en planzier oue.
24. Want deuze zeun van me was doo_ud en nou is-t-i weir leivendig geworde; hai was verloo_ure en hai is weir terug gevonde. En toe gonge ze planzier make.
25. En de man z'n ouste zeun was op 't land en toe die gedaan ad mit werreke en na houis gong en dicht bai houis kwam, hoorden i dat ze zongen en danste.
26. Toe riep-t-i ein van z'n vaders knechs en vroeg' 'm: wat is-t-'r nou an de hand?
27. En die zai teigen 'm: wel! je broer is weir 't houis gekomme en nou hait je vader 't gemeste kallef late slachte, omdat i 'm weir fris en gezond terug hait gekreige.
28. Maar toe wierd i naidig, en hai wou niet in houis komme en toe kwam z'n vader de deur ouit en die soebatten 'm. /bl. II:113/
29. En toe zaid i teige z'n vader! kaik! ik bin nou al zoo veul jare bai je en ik heb nog nooit je gebot overtreie en main eb i nog nooit 'n gaitebokki gegeive om mimme karnmeraas vrooielik te weize.
30. Maar nou deuze zeun van je 't houis gekommen is, die jou goeie geld en goed d'r mit de hoere hait deur gelapt, nou eb i voor zain 't genieste kallef geslacht.
31. En de vader zai teugen 'm: jo! jai bint altaid bai main en ik eb niks of jai eb 'r raikelik 't joue van.
32. Jai hoorde nou oo_uk vrooielik en blai te weize; want deuze broer van je was doo_ud en nou leift i weer; hai wasverloo_ure en nou is-t-i weir gevonde.

AANTEEKENINGEN.

12. Zai, zeide; in den anderen leidschen tongval zee, beide vormen worden tegenwoordig bij afwisseling gebruikt.

Teige, tegen; in het andere leidsch teuge, teugen en

teuges; afwisselend in gebruik; zie vs. 18 bl. 109 II op teuges.

Ebbe, hebben; als de letter h op een sterken medeklinker volgt, wordt ze slechts uiterst flauw of in 't geheel niet uitgesproken.

'Rloui, verkorting van heurlui, henlieden. Zie vs. 12 bl. 73 II.

13. Jeraal, verknoeiing van royaal; in de volkstaal en vooral in die van Leiden komen zulke dwaze letterverzettingen meer voor; zoo noemde men vroeger te Leiden den naam der stad Haarlem gewoonlijk: Aarmel. Zie vs. 13 bl. 380 I op nojaal.

14. Aigeste, eigenste, zelfde. Zie vs. 15 bl. 109 II. Begos, begon; frankische vorm, die in de noordhollandsche tongvallen niet voorkomt. Even zoo is het met leidsche kos in plaats van konde, dat in vs. 16 voorkomt. Zie vs. 29 bl. 246 op koss.

17. Asterantoe, zie vs. 20 bl. 96 II. [..]